(1 November 2006 was het precies 250 jaar geleden dat Casanova ontsnapte uit de Piombi gevangenis, en zijn leven in ballingschap begon. Zonder die ontsnapping zou hij wellicht nooit Casanova zijn geworden. De hoofdredactie van de Groene Amsterdammer liet zich destijds door mij overtuigen dat dit moment een goede reden was om daar aandacht aan te besteden. In mijn bijdrage aan die special trok ik parallellen tussen het 18-de eeuws Europa – in zekere zin een culturele eenheid – en het huidige streven van een Europese Unie.)
—
In het voorwoord bij zijn memoires verklaart Casanova dat hij zich tijdens zijn gehele leven heeft overgegeven aan het toeval, en hij roept uit: ‘Wat een wederwaardigheden waren het resultaat van deze systematische systeemloosheid!”
En even later: “Het deed mij plezier de koers kwijt te raken en ik heb voortdurend gedwaald met als enige troost dat ik mij daarvan bewust was.”
De memoires die volgen zijn het 4000 pagina’s tellende verslag van die verdwaling. Een roller-coaster per postkoets die de lezer met niet te temperen rusteloosheid naar alle hoeken van het oude Europa meesleurt. Venetië, Istanboel, Parijs, Wenen Dresden, Londen, Madrid, Moskou: Casanova is als een proton in de deeltjesversneller die het Europa van de 18-de eeuw, althans voor de elite, was.
Overmatig door de natuur bevoordeeld met charme, persoonlijkheid, intelligentie en een onaantastbaar geloof in de goede afloop der dingen zolang hij maar zijn intuïtie vertrouwde, leidde dit veelbewogen leven uiteindelijk tot niets. In zijn eigen tijd was hij, aan het einde van zijn leven gekomen, een curiositeit geworden, als men hem al herinnerde. Zijn memoires schrijvend keek hij, ondanks het stoïcijnse karakter van het voorwoord, terug op een mislukt leven. Al zijn pogingen om in de eeuw die de zijne was erkent te worden als schrijver, vertaler, mathematicus, filosoof of diplomaat hadden niet tot blijvende resultaten geleid. Ook in de liefde en financiële zaken moest hij, ondanks talloze veroveringen, tenslotte zijn verlies erkennen. Hij sterft alleen en, vergeleken met de fortuinen waar hij ooit over beschikte, in relatieve armoede.
Het enige onderwerp waarbij zijn genie onbekommerd en los van modieuze ruis kon stralen was hijzelf, en de memoires die hij zonder enige andere ambitie dan de strijd tegen de verveling van de oude dag in enkele jaren op papier zette, werd zijn enige echte literaire meesterwerk.
Een van de meest verbijsterende elementen van de memoires is de gedetailleerdheid ervan. Tot vijftig jaar na dato weet Casanova niet alleen met wie hij ergens dineerde, maar ook exact te vertellen wat er op tafel stond en hoeveel het geheel hem kostte. Deze overvloed aan details en feiten doet bijna nergens af aan de vaart van de vertelling. Voordat een bepaalde episode langdradig of alledaags dreigt te worden zit Casanova alweer in een volgende koets of boot, op weg naar het volgende, en vooral weg van het vorige verhaal.
Niet alleen doen de detaillering een fotografisch geheugen vermoeden, ook is duidelijk dat Casanova tijdens zijn leven de verhalen eindeloos voor publiek heeft uitgeprobeerd. Wanneer hem in gezelschap wordt gevraagd het beroemde verhaal van zijn ontsnapping uit de Piombi gevangenis te vertellen stelt hij het publiek voor de keuze: de beknopte versie of de uitgebreide versie. Een verhaal van twee uur, of een verhaal van zes uur. Een meeslepend en theatraal verteller was hij, die niet zelden door zijn eigen woorden tot tranen werd geroerd. Het moet deze levenslange try-out zijn geweest die het hem mogelijk maakte om in relatief korte tijd het zeer lange verhaal van zijn leven met zoveel lucht en vaart op papier te zetten.
In het falen van alles wat hij zich reeds op jonge leeftijd tot doel stelde: roem, rijkdom en onafhankelijkheid, gaat zijn uiteindelijke triomf verscholen. Want juist door deze mislukking is het hem hem gegeven niet alleen zichzelf, maar de gehele wereld die hij vertegenwoordigde een spiegel voor te houden.
Los van de historische couleur locale zijn de memoires vooral treffend door het moderne karakter ervan. Flexwerkend, onafhankelijk, vrijzinnig en toch in essentie zeer moralistisch reist hij zijn leven lang door een Europa zonder duidelijke culturele grenzen. Het is een continent dat in zijn beschrijving en beleving weinig verschilt van de federale eenheid die men in deze tijd nastreeft. Het is kortom tijd dat Casanova, naast alle andere dingen die hij was, erkent wordt als oer Europeaan, en bij het zoeken van een gemeenschappelijke Europese identiteit zouden zijn memoires geen slechte basis voor een canon zijn.
